თბილისში განხორციელებული ძალადობრივი გადატრიალება, რომელმაც პრეზიდენტი გამსახურდია გადააყენა დროებითი სამხედრო საბჭოს სასარგებლოდ 1991 წლის 20 დეკემბრიდან 1992 წლის 6 იანვრამდე, საქართველოში სამოქალაქო ომის დაწყებას ნიშნავდა. გამსახურდია საქართველოდან გაიქცა, მაგრამ მისმა შეიარაღებულმა მომხრეებმა განაგრძეს წინააღმდეგობა ახალი რეჟიმის მიმართ, განსაკუთრებით მეგრელიში (სამეგრელო) და მნიშვნელოვანი მხარდაჭერით სარგებლობდნენ აფხაზეთის ქართველ მოსახლეობაში. 1992 წლის მარტში სამხედრო საბჭო გადაკეთდა საქართველოს რესპუბლიკის სახელმწიფო საბჭოდ, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ეთნიკურად ქართველი საბჭოთა კავშირის ყოფილი საგარეო საქმეთა მინისტრი ედუარდ შევარდნაძე.
კიდევ ერთხელ დაიწყო დაძაბულობა აფხაზეთში. აფხაზ სეპარატისტ პოლიტიკოსებს არძინბას მეთაურობით გადაწყვეტილი ჰქონდათ გამოეყენებინათ საქართველოში არეულობის შესაძლებლობა რეგიონში თავიანთი ძალაუფლების გასაძლიერებლად და არ მისცეთ საშუალება, რომ არცერთ კონფლიქტურ ქართულ მხარეს მოეპოვებინა ფეხი აფხაზეთში. ძალაუფლების გაზიარების წინა შეთანხმების დარღვევით, აფხაზურმა გუნდმა თანდათან დაიწყო ავტონომიური სტრუქტურების ყველა ძირითადი პოსტის კონტროლი. ქართულ ფრაქციაში შიდა განხეთქილებამ არ მისცა ქართველებს საშუალება, რომ ქმედითი წინააღმდეგობა გაეწიათ ამ ნაბიჯებს. 1992 წლის ზაფხულისთვის აფხაზეთის ადგილობრივი ხელისუფლებისა და საჯარო დაწესებულებების დაყოფამ ეთნიკურ ქართველ და ეთნიკურ აფხაზურ ჯგუფებად შექმნა ერთგვარი ორმაგი ავტორიტეტი ავტონომიურ რესპუბლიკაში. უზენაესი საბჭოს, ძირითადად, ეთნიკურად ქართველი წევრები - ფრაქცია "დემოკრატიული აფხაზეთი", თამაზ ნადარეიშვილის ხელმძღვანელობით, არძინბას და მის გუნდს რეგიონში ეთნიკური დაძაბულობის ამაღლებაში ადანაშაულებენ და საბჭოს სხდომებს ბოიკოტი გამოუცხადეს. ამის შემდეგ, აფხაზეთში გაუქმდა რამდენიმე ქართული კანონი და შეიქმნა გასამხედროებული ძალები, აფხაზეთის ეროვნული გვარდია, რომელიც უშუალოდ აფხაზეთის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის მეთაურობით დაექვემდებარა. ეთნიკური ქართველები ამ ზომებს გამოეხმაურნენ საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლებისგან მათი თავდაცვისთვის დამატებითი ზომების გატარების თხოვნით. მალე ქართული ეროვნული გვარდიის რაზმი პოლკოვნიკ გიორგი ყარყარაშვილის მეთაურობით აფხაზეთში შევიდა და რუსეთის ჩრდილოეთ საზღვრისკენ გაემართა, მაგრამ მოუმზადებელმა აფხაზმა მილიციელებმა თავი აარიდეს წინააღმდეგობის გაწევას და ქართულმა ძალებმა რეგიონი დატოვა. თუმცა ძალის ეს დემონსტრირება არაეფექტური აღმოჩნდა. 1992 წლის 24 ივნისს აფხაზეთის ეროვნულმა გვარდიამ, არძინბას ბრძანებით, შეუტია აფხაზეთის შინაგან საქმეთა სამინისტროს ოფისს, რომელსაც ეთნიკური ქართველები ხელმძღვანელობდნენ, და კონტროლი ადგილობრივი პოლიციისა და უშიშროების განყოფილებებზე აიღო. ამავდროულად, აფხაზმა სეპარატისტებმა უზრუნველყო კონფედერაციის დახმარება შეიარაღებული კონფლიქტის შემთხვევაში და გააძლიერეს კონტაქტები რუს სამხედრო ლიდერებთან და მყარ პოლიტიკოსებთან. მანამდე არძინბამ მოაწყო რუსული საჰაერო სადესანტო ბატალიონის გადაყვანა ბალტიის ქვეყნებიდან სოხუმში. რუსი ისტორიკოსის სვეტლანა ჩერვონნაიას თქმით, იმ ზაფხულს აფხაზეთში რამდენიმე რუსი უშიშროების თანამშრომელი ჩავიდა „ტურისტად“. კიდევ ერთი რუსი ექსპერტის, რუსეთის სტრატეგიული კვლევების ინსტიტუტის დირექტორის, ევგენი კოჟოკინის თქმით, საომარი მოქმედებების დაწყებამდე აფხაზ გვარდიას შეიარაღება რუსეთის 643-ე საზენიტო-სარაკეტო პოლკი და გუდაუთაში, აფხაზეთში განლაგებული სამხედრო ნაწილი მიეწოდებოდა. არძინბას დიდი მხარდამჭერები ჰყავდა მოსკოვშიც, განსაკუთრებით მემარჯვენე მემარჯვენე წრეებში, მათ შორის ვიცე-პრეზიდენტი ალექსანდრე რუცკოი და რუსეთის სახელმწიფო სათათბიროს ჩეჩენი სპიკერი რუსლან ხასბულატოვი. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ კონფლიქტამდე საქართველომ ასევე მიიღო ყოფილი საბჭოთა სამხედროების მემკვიდრეობის შეზღუდული წილი 1992 წლის 15 მაისის ტაშკენტის შეთანხმებით.
პარალელურად გაიზარდა არძინბას რიტორიკა, რომელიც ამტკიცებდა, რომ აფხაზეთი მზად იქნება საქართველოსთან საბრძოლველად. 1990 წლის შეთანხმების დარღვევისას მან წამოიწყო ეთნიკური ქართველი ოფიციალური პირების აფხაზებით ჩანაცვლების პრაქტიკა, რასაც ხშირად თან ახლდა ძალადობა და დამცირება.
1992 წლის 23 ივლისს უმაღლესი საბჭოს ეთნიკურმა აფხაზმა წევრებმა - სამოცდახუთი დეპუტატიდან ოცდარვამ - გააუქმეს აფხაზეთის მოქმედი კონსტიტუცია და აღადგინეს აფხაზეთის სსრ 1925 წლის კონსტიტუცია. აფხაზეთმა გამოაცხადა თავი სუვერენულ სახელმწიფოდ, აფხაზეთის რესპუბლიკად და გამოაცხადა თავისი განზრახვა ეწარმოებინა ურთიერთობა საქართველოსთან პარიტეტულ საფუძველზე. საქართველოს მთავრობამ დაგმო გადაწყვეტილება და აფხაზეთის ქართველი მოსახლეობა გაიფიცა. რეგიონი ომის ზღვარზე იყო.
1992 წლის 14 აგვისტოს თენგიზ კიტოვანის მეთაურობით საქართველოს ეროვნული გვარდიის 3000-მდე ჯარისკაცი და პოლიციელი შევიდა აფხაზეთში, მათი ოფიციალური მიზანი იყო რეგიონში მოქმედი გამსახურდიას მხარდამჭერებისგან სარკინიგზო კომუნიკაციების დაცვა და საქართველოს ხელისუფლების რამდენიმე ოფიციალური პირის, მათ შორის ვიცე-პრემიერის გათავისუფლება. მინისტრი ალექსანდრე კავსაძე, რომელიც გადაყენებული პრეზიდენტის ძალებმა დააკავეს. აფხაზეთის ლიდერები აცხადებდნენ, რომ ეს არღვევდა 1992 წლის აპრილის შეთანხმებას, რომლის მიხედვითაც ქართული ჯარები აფხაზეთის მთავრობის ნებართვით შედიოდნენ აფხაზეთში. მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზეთის ადგილობრივი ხელისუფლება უკვე დაშლილი იყო, შევარდნაძემ მაინც აცნობა არძინბას მოახლოებული „ანტიტერორისტული ოპერაციის“ შესახებ. თუმცა, როდესაც კიტოვანის ძალები სოხუმში გადავიდა, აფხაზურმა ეროვნულმა გვარდიამ წინააღმდეგობა გაუწია და ქართულ ეშელონებს ცეცხლი გაუხსნა ოჩამჩირესა და სოხუმში. აფხაზური მილიცია დამარცხდა და ისინი მიმოფანტულ პარტიზანულ მოქმედებებში ჩაერთნენ. ქართული ძალები სოხუმში შევიდნენ და რუსეთის საზღვრამდე ავიდნენ, რის გამოც სეპარატისტული მთავრობა აიძულა 18 აგვისტოს სოხუმი დაეტოვებინა გუდაუთაში, რომელიც საბჭოთა ეპოქის რუსული სამხედრო ბაზის სახლი იყო. არძინბამ გუდაუთა აფხაზეთის „დროებით დედაქალაქად“ გამოაცხადა და ჩრდილოეთ კავკასიის კონფედერაციებს ჩარევისკენ მოუწოდა.
აფხაზების სამხედრო მარცხს მტრული პასუხი მოჰყვა თვით კავკასიის მთიელ ხალხთა კონფედერაციას, ქოლგის ჯგუფს, რომელიც აერთიანებს პრორუსულ მოძრაობას ჩრდილოეთ კავკასიაში, რუსეთში (ჩეჩნები, კაზაკები, ოსები და სხვები). . ასობით მოხალისე სამხედრო მოსამსახურე რუსეთიდან (მათ შორის, მაშინ ნაკლებად ცნობილი შამილ ბასაევი) შეუერთდა ძალებს აფხაზ სეპარატისტებს საქართველოს სამთავრობო ძალებთან საბრძოლველად. გავრცელებული ინფორმაციით, რუსეთის რეგულარული ძალები ასევე მხარს უჭერდნენ სეპარატისტებს. სექტემბერში, აფხაზმა და რუსმა სამხედრო ძალებმა განახორციელეს დიდი შეტევა ცეცხლის შეწყვეტის დარღვევის შემდეგ, რამაც ქართული ძალები რესპუბლიკის დიდი ტერიტორიებიდან განდევნა. შევარდნაძის მთავრობამ რუსეთი დაადანაშაულა აჯანყებულებისთვის ფარული სამხედრო მხარდაჭერის გამო, რომლის მიზანი იყო „საქართველოდან ჩამოეშორებინა თავისი მშობლიური ტერიტორია და საქართველო-რუსეთის სასაზღვრო მიწა“. 1992 წელი დასრულდა იმით, რომ აჯანყებულებმა სოხუმის ჩრდილო-დასავლეთით აფხაზეთის დიდი ნაწილი გააკონტროლეს.
1993 წლის მარტში ანტიქართულმა კოალიციურმა ძალებმა დაიწყეს მასობრივი შეტევა საქართველოს მიერ დაპყრობილ სოხუმის წინააღმდეგ, რასაც თან ახლდა მძიმე მშვიდობიანი მოსახლეობა. თავდამსხმელებს აქტიურად უჭერდა მხარს რუსეთის რეგულარული საზღვაო ფლოტი და ავიაცია. რუსეთის თავდაცვის მინისტრი გრაჩოვი ამტკიცებდა, რომ ქართველებმა თავი დაიბომბეს, რათა ჩრდილი დაეყენებინათ რუს სამხედროებზე. ამ აბსურდული განცხადებიდან მალევე ქართულმა ჯარმა ჩამოაგდო რუსული თვითმფრინავი, რომელსაც პილოტირებდა რუსეთის საჰაერო ძალების მაიორი შიპკო, ფაქტი, რომელიც დაადასტურეს საერთაშორისო დამკვირვებლებმა, რომლებმაც ინციდენტი გამოიძიეს. მარტის შეტევამ კატასტროფა გადააქცია სეპარატისტებისთვის და მათი მოკავშირეებისთვის. ქართულმა არტილერიამ მდინარე გუმისთასთან გაანადგურა მათი მთავარი სამხედრო ჯგუფი. აფხაზურ-ჩრდილოეთკავკასიური ძალები გამოფიტული იყო და გარდაუვალი კატასტროფის წინაშე აღმოჩნდა. თუმცა, მოსკოვის ძლიერი ზეწოლის შედეგად საქართველოს მთავრობა იძულებული გახდა ზავი მოეწერა.
კონფლიქტი ჩიხში რჩებოდა 1993 წლის ივლისამდე, სანამ აფხაზმა სეპარატისტებმა სოხუმზე მორიგი უშედეგო შეტევა დაიწყეს. დედაქალაქი ალყაში მოექცა და ძლიერად დაბომბეს, თავად შევარდნაძე კი ქალაქში იყო ხაფანგში. მიუხედავად იმისა, რომ ქართულმა არმიამ ქალაქი შეინარჩუნა, ვითარება ძალზე საშიში იყო, რადგან მიმდებარე დასახლებები აფხაზებმა დაიპყრეს.
მიუხედავად იმისა, რომ ზავი ივლისის ბოლოს გამოცხადდა, ის ჩაიშალა სექტემბრის შუა რიცხვებში აფხაზების განახლებული თავდასხმის შემდეგ. ქართული ტექნიკის დიდი ნაწილი, რუსეთის მეთვალყურეობის ქვეშ, უკვე გაყვანილი იყო სოხუმიდან და ქალაქის დამცველები დაქვემდებარებულნი აღმოჩნდნენ. ამავდროულად, აფხაზი ბოევიკების მიერ რუსეთის მისიას ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმების ფარგლებში გადაცემული ყველა ტექნიკა დაუბრუნდა სეპარატისტებს. ათდღიანი მძიმე ბრძოლების შემდეგ, 1993 წლის 27 სექტემბერს სოხუმი დაეცა. ედუარდ შევარდნაძე სიკვდილს ძლივს გადაურჩა და პირობა დადო, რომ ქალაქში დარჩებოდა, რაც არ უნდა მომხდარიყო, მაგრამ საბოლოოდ იძულებული გახდა გაქცეულიყო, როდესაც სეპარატისტებმა სნაიპერებმა ცეცხლი გაუხსნეს სასტუმროს, სადაც ის ცხოვრობდა. . აფხაზებმა, ჩრდილო კავკასიელმა ბოევიკებმა და მათმა მოკავშირეებმა ამ ომის ერთ-ერთი ყველაზე საშინელი ხოცვა[16] ჩაიდინეს სოხუმის ხოცვა-ჟლეტის სახელით ცნობილ ქართველ მშვიდობიან მოსახლეობაზე. მასობრივი მკვლელობები და განადგურება გაგრძელდა ორი კვირის განმავლობაში, რის შედეგადაც ათასობით ადამიანი დაიღუპა და უგზო-უკვლოდ დაიკარგა.
სეპარატისტულმა ძალებმა სწრაფად დაამყარეს დანარჩენი აფხაზეთი, რადგან საქართველოს მთავრობა მეორე საფრთხის წინაშე დადგა: ჩამოგდებული ზვიად გამსახურდიას მხარდამჭერების აჯანყება მეგრელის (სამეგრელო) რეგიონში. დამარცხების ქაოტური შედეგების შემდეგ თითქმის მთელი ეთნიკური ქართველი მოსახლეობა გაიქცა რეგიონიდან ზღვით ან მთებით, გაექცა გამარჯვებულთა მიერ წამოწყებულ ფართომასშტაბიან ეთნიკურ წმენდას. ათასობით ადამიანი დაიღუპა - სავარაუდოდ, 10 000-30 000 ეთნიკური ქართველი და 3 000 ეთნიკური აფხაზი დაიღუპა - და დაახლოებით 250 000 ადამიანი იძულებით გადასახლებულ იქნა.
ომის დროს ორივე მხარეს დაფიქსირდა ადამიანის უფლებების უხეში დარღვევები (იხ. Human Rights Watch-ის ანგარიში[17]), ხოლო აფხაზური ძალების და მათი მოკავშირეების მიერ ჩადენილი ეთნიკური წმენდა აღიარებულია ევროპის უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის (ეუთო) მიერ. ) სამიტები ბუდაპეშტში (1994)[18], ლისაბონში (1996)[19] და სტამბულში (1999)[20]
