აფხაზეთის ისტორია კოლხეთის ისტორიასთან ერთად ვითარდება, ქვეყანა, რომელიც ცნობილია თავისი მდიდარი კულტურებითა და შავ ზღვაზე სტრატეგიული მდებარეობით. დაახლოებით ძვ. გაჩნდა აყვავებული საზღვაო კოლონიები, სადაც დიოსკურია (შესაძლოა თანამედროვე სოხუმის წინამორბედი) ჩამოყალიბდა, როგორც გადამწყვეტი ცენტრი მრავალფეროვან ადგილობრივ ტომებთან ვაჭრობისთვის. თუმცა, ზოგიერთი წყარო ვარაუდობს, რომ ეს ვაჭრობა ყოველთვის არ იყო მაღალი, რაც მიანიშნებს მონების ვაჭრობის არსებობაზე.
რეგიონი გამოირჩეოდა შესანიშნავი ეთნიკური და ენობრივი მრავალფეროვნებით. ცნობილმა კლასიკურმა ავტორებმა, როგორიცაა ჰეროდოტე, სტრაბონი და პლინიუს უფროსი, დააფიქსირეს დიოსკურიასა და სხვა სანაპირო ქალაქებში სალაპარაკო ენების სიმრავლე. უხეში მთები მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ სხვადასხვა თემების იზოლირებით, რაც ხელს უწყობდა მრავალი განსხვავებული ენისა და დიალექტის განვითარებას. ეს ხდის ამ ხალხის ზუსტი ეთნიკური წარმომავლობისა და ადგილმდებარეობის დადგენას ისტორიკოსებისთვის რთულ ამოცანად. ყველაზე მცოდნე თანამედროვე მეცნიერებიც კი იბრძვიან გაუშიფრონ დამაბნეველი სახელები და კლასიკური წყაროებით მოწოდებული შეზღუდული ინფორმაცია რეგიონის ინტერიერისა და მისი მოსახლეობის შესახებ. გარდა ამისა, ზოგიერთი უძველესი ეთნიკური აღნიშვნა შეიძლება ყოფილიყო კოლექტიური ტერმინები, რომლებიც მოიცავდა სხვადასხვა ჯგუფს. გარდა ამისა, რეგიონი, სავარაუდოდ, მოწმე იყო მოსახლეობის მნიშვნელოვანი გადაადგილების ისტორიის მანძილზე.
მეცნიერები აგრძელებენ კამათს ამ უძველესი ხალხების ვინაობაზე. ზოგიერთი თვლის, რომ პლინიუს უფროსის მიერ ჩვენი წელთაღრიცხვით I საუკუნეში „აფსილებზე“ მოხსენიება და ახ. წ. II საუკუნეში არიანეს მიერ „აბასგოების“ ხსენება შეიძლება იყოს ადრეული მითითება აფხაზებისა და აბაზების წინაპრებზე, პოტენციურ ენობრივ კავშირებზე დაყრდნობით. თუმცა, სხვები ვარაუდობენ, რომ ეს ტერმინები შეიძლება ეხებოდეს პროტოქართველურ (ქართულ) ტომობრივ ჯგუფებს. კლასიკურ ტექსტებში მოხსენიებული სხვა დამაინტრიგებელი ჯგუფების ვინაობა და წარმომავლობა, როგორიცაა ჰენიოჩი და სანიგა, კიდევ უფრო ღია რჩება დებატებისთვის. სამწუხაროდ, არქეოლოგიური აღმოჩენები ყოველთვის არ აძლევდა მკაფიო კავშირს აღმოჩენილ მატერიალურ კულტურასა და ამ უძველესი ნაწერებიდან იდუმალ სახელებს შორის. საბოლოო მტკიცებულებების ეს ნაკლებობა ხელს უწყობს მიმდინარე სამეცნიერო დისკუსიებს და ბევრ კითხვას პასუხგაუცემელს ტოვებს.
იმპერიების აღზევება და დაცემა: შუაში მოხვედრილი აფხაზეთი
დაახლოებით ჩვენს წელთაღრიცხვამდე I საუკუნეში აფხაზეთი დანარჩენ კოლხეთთან ერთად იმდროინდელი ძალაუფლების ბრძოლებში მოიცვა. პონტოს ამბიციურმა მეფემ მითრიდატე VI ევპატორმა დაიპყრო რეგიონი ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 110-63 წლებში. თუმცა, მისი მეფობა ხანმოკლე იყო და რომაელმა სარდალმა პომპეუსმა შემდგომში ტერიტორია რომის კონტროლის ქვეშ მოაქცია. რომის იმპერიის დაკნინებასთან ერთად, ძალაუფლების ვაკუუმმა ადგილობრივ ტომებს საშუალება მისცა დაებრუნებინათ გარკვეული ავტონომია, დასახელებულიყვნენ თავიანთი მმართველები რომის მოწონებით.
მე-3 საუკუნეში ძალაუფლების დინამიკის ცვლილება მოხდა. ლაზების ტომმა, კოლხეთში გაბატონებულმა ძალამ, დააარსა ლაზიკის სამეფო (ადგილობრივად ეგრისი). ისტორიკოს პროკოპიუსის ცნობით, აბასგის წინაპრები, შესაძლოა, ადრეული აფხაზი წინაპრები, ლაზიკ მეფეთა ზეწოლის ქვეშ აღმოჩნდნენ.
კოლხეთი ბრძოლის ველად იქცა აღმოსავლეთ რომის/ბიზანტიის იმპერიასა და სასანიდის სპარსელებს შორის გაჭიანურებული მეტოქეობის დროს. ეს დასრულდა სასტიკი ლაზური ომით (542-562 წ. წ.), რამაც საბოლოოდ გამოიწვია ლაზიკის დაცემა. თუმცა, აბასგებმა, თავიანთ უღრან ტყეებში მცხოვრებმა, მოახერხეს ბიზანტიის ქოლგის ქვეშ გარკვეული ავტონომიის გამოთქმა.
ამ ბიზანტიურმა გავლენამ კვალი დატოვა აფხაზეთზე. ბიზანტიელებმა რეგიონში ააშენეს გამაგრებული ქალაქი სებასტოპოლისი. საინტერესოა, რომ აბასგია, როგორც ბიზანტიელები უწოდებდნენ მიწას, იმპერიისთვის საჭურისების მთავარი წყარო გახდა. ხალხი ძირითადად წარმართი დარჩა მანამ, სანამ იმპერატორ იუსტინიანე I-ის (527-565 წწ. 527-565 წწ.) გაგზავნილმა მისიამ წარმატებით არ მოაქცია ისინი ქრისტიანობაზე. აღსანიშნავია, რომ ეპისკოპოსი საპორტო ქალაქ პიტიუსიდანაც კი დაესწრო ნიკეის 325 წლის კრებას, რაც ვარაუდობდა ქრისტიანობის შესაძლო ადრეულ შეხებაზე. გარდა ამისა, ბიზანტიელებმა აფხაზეთის მასშტაბით ააშენეს თავდაცვითი სიმაგრეები, რომელთაგან ზოგიერთი, კელასურის გალავნის მსგავსად, შესაძლოა ნაწილობრივ შემორჩენილიყო დღემდე.
აფხაზეთის ისტორია აგრძელებს განვითარებას, რომელიც ჩამოყალიბებულია იმპერიების ღვარცოფით, ქრისტიანობის მოსვლისა და მისი ხალხის გამძლეობით. შემდეგი სექციები უფრო ღრმად შეისწავლის აფხაზეთის სამეფოს აღზევებას, საქართველოსთან რთულ ურთიერთობას და მე-20-21 საუკუნეების მღელვარე მოვლენებს.
